રાજેશ યાજ્ઞિક

પલ્મોનરી હાઇપરટેન્શન (Pulmonary Hypertension-પીએચ) એ એક પ્રકારનું હાઈ બ્લડપ્રેશર છે, જે ફેફસાં અને હૃદયની જમણી બાજુની ધમનીઓને અસર કરે છે. પલ્મોનરી ધમનીઓ આપણા હૃદયથી ફેફસાંમાં લોહી વહન કરે છે. આ બ્લડપ્રેશરના ઘણાં સંભવિત કારણો હોઈ શકે છે, પરંતુ તે સામાન્ય રીતે હૃદયરોગ અથવા ફેફસાંના રોગની ગૂંચવણ છે. સમય જતાં, વધેલું દબાણ પલ્મોનરી ધમનીઓને નુકસાન પહોંચાડે છે અને લોહી વહેવા માટે જગ્યાને સાંકડી કરે છે.

આનો અર્થ એ છે કે જમણા વેન્ટ્રિકલ (જમણા હૃદયની નીચલી ચેમ્બર) ને તે ધમનીઓ દ્વારા લોહી પંપ કરવા માટે વધુ મહેનત કરવી પડશે, જેથી તે ફેફસાં સુધી પહોંચી શકે. આ વધારાનું કામ જમણા વેન્ટ્રિકલને તે હોવું જોઈએ તેના કરતા મોટું બનાવે છે (રાઈટ વેન્ટ્રિક્યુલર હાઇપરટ્રોફી), જે જમણી બાજુ હૃદયની નિષ્ફળતા તરફ દોરી શકે છે. સારવાર વિના, પીએચ જીવલેણ બની શકે છે.

પીએચના લક્ષણ

પલ્મોનરી હાયપરટેન્શનનાં લક્ષણો ધીમે ધીમે વિકસે છે. મહિનાઓ કે વર્ષો સુધી તે ન દેખાય તેવું બની શકે. જેમ જેમ રોગ ચાલુ રહે છે તેમ તેમ લક્ષણો વધુ ખરાબ થાય છે, જેમકે…

શ્વાસ લેવામાં તકલીફ
તેની શરૂઆત કસરત કરવા દરમિયાન થઈ શકે છે અને બાદમાં આરામ કરતી વખતે પણ અનુભવાય છે.

વાદળી અથવા ભૂખરી ત્વચા

ત્વચાના રંગના આધારે, આ ફેરફારો જોવા ક્યારેક મુશ્કેલ અથવા ક્યારેક સરળ હોઈ શકે છે.
તે ઉપરાંત છાતીમાં દબાણ અથવા દુખાવો, ચક્કર આવવા કે બેભાન થવું, ઝડપી ધબકારા, થાક લાગવો, પગની ઘૂંટીઓ, પગ અને પેટના વિસ્તારમાં સોજો વગેરે લક્ષણો જોવા મળી શકે છે.

કઈ સમસ્યાઓ સર્જાઈ શકે?

પલ્મોનરી હાયપરટેન્શનની સંભવિત ગૂંચવણોમાં; જમણી બાજુ હૃદયનું વિસ્તરણ અને હૃદયની નિષ્ફળતા. જેને કોર પલ્મોનેલ પણ કહેવાય છે, ફેફસાંની નાની ધમનીઓમાં લોહીનું ગંઠાવું, અનિયમિત ધબકારા, જેને એરિથમિયા પણ કહેવાય છે. તે ઘાતક પણ બની શકે છે. ફેફસાંમાં જીવલેણ રક્તસ્ત્રાવ અને ખાંસીમાંથી લોહી નીકળવું. પલ્મોનરી હાઇપરટેન્શન ગર્ભવતી માતા અને વિકસી રહેલા બાળક માટે જીવલેણ બની શકે છે.

સારવાર કેવી રીતે થઇ શકે?

પલ્મોનરી હાયપરટેન્શનના મોટાભાગના કેસોનો ઇલાજ શક્ય નથી, પરંતુ સારવાર લક્ષણોને હળવા કરવામાં, જીવનની ગુણવત્તા સુધારવામાં અને રોગની પ્રગતિ ધીમી કરવામાં મદદ કરી શકે છે. પીએચની સીધી સારવાર કરવા અથવા તેના કારણને લક્ષ્ય બનાવવા માટે તમારે દવાઓ, પ્રક્રિયાઓ અથવા શસ્ત્રક્રિયાઓની જરૂર પડી શકે છે. તમને મળતી ચોક્કસ સારવાર પીએચના પ્રકાર પ્રમાણે બદલાય છે. પલ્મોનરી હાયપરટેન્શન ધરાવતા કેટલાક લોકો માટે ફેફસાં ટ્રાન્સપ્લાન્ટ એ છેલ્લો ઉપાય છે.

શું સાવધાની રાખવી જોઈએ?

મીઠાનું સેવન ઓછું કરવું મહત્ત્વપૂર્ણ છે. અને ક્યુર્ડ મીટ, સ્મોક્ડ મીટ અને ફાસ્ટ ફૂડ જેવી વસ્તુઓ ટાળવી. તબીબની સલાહ લઈને એક ઇમર્જન્સી કીટ હંમેશાં સાથે રાખવી. અમુક પ્રકારની કસરત તમને મદદ કરી શકે છે. કેટલીક કસરત અસુરક્ષિત હોઈ શકે છે. તમારી પરિસ્થિતિમાં શું શ્રેષ્ઠ છે તે તબીબ પાસેથી જાણો. તબીબોએ આપેલી દવાઓનું નિયમિત સેવન કરવું અને કોઈપણ બદલાવ તબીબની સલાહ વિના કરવો નહીં. ખૂબ બીમાર બનાવી શકે તેવા ફ્લૂ, ન્યુમોનિયા અને અન્ય વાયરસ સામે રક્ષણ માટે તબીબ રસીઓ લેવાનું જણાવી શકે. વિમાન પ્રવાસમાં અથવા ઊંચાઈવાળાં સ્થળોની મુલાકાત લેતી વખતે તમારે ચોક્કસ સાવચેતી રાખવાની જરૂર પડી શકે છે.

શું શું કારણ હોઈ શકે?

પીએચના પાંચ મુખ્ય પ્રકાર છે - અને દરેક પ્રકારના પોતાના અનન્ય કારણો હોય છે. એકંદરે, હૃદય અને ફેફસાંના રોગો સૌથી સામાન્ય છે. જોકે અન્ય તબીબી પરિસ્થિતિઓ અથવા ચોક્કસ દવાઓ અથવા ઝેરી પદાર્થોથી પણ પીએચની સમસ્યા થઇ શકે છે.

ગ્રૂપ 1:

પલ્મોનરી ધમની હાયપરટેન્શન (PAH) જેમાં કોકેઈન અને મેથામ્ફેટામાઈન જેવા ડ્રગ્સ અને ઝેરી તત્ત્વો, જન્મજાત હૃદયરોગ, સંયોજક પેશીઓનો રોગ, વારસાગત જનીન ફેરફારો, એચઆઈવી, પોર્ટલ હાયપરટેન્શન (લીવર તરફ લોહી પહોંચાડતી નસોને લગતી સમસ્યા), શિસ્ટોસોમિયાસિસ, ઉપરાંત અજાણ્યાં કારણો (આઈડિયોપેથિક) પણ હોઈ શકે.

ગ્રૂપ 2:

ડાબી તરફના હૃદયરોગને કારણે ફેફસાંનું હાયપરટેન્શન: તેમાં એઓર્ટિક વાલ્વ રોગ, ડાબી બાજુ હૃદયની નિષ્ફળતા, મિટ્રાલ (ખશિફિંહ) વાલ્વ રોગ જેવા કારણો સામે હોય છે.

ગ્રૂપ 3:

ફેફસાંના રોગો અથવા હાયપોક્સિયા: તેમાં ક્રોનિક ઓબ્સ્ટ્રક્ટિવ ફેફસાંના રોગ (COPD), પ્રતિબંધક ફેફસાંના રોગ, ઓક્સિજનનું ઓછું સ્તર (હાયપોક્સિયા) - ઉદાહરણ તરીકે, ઊંચાઈ પર લાંબો સમય રહેવાથી, શ્વસન ડિપ્રેશન જેવા કારણ
હોય છે.

ગ્રૂપ 4:

ફેફસાંમાં અવરોધ: કારણોમાં ફેફસાંમાં લોહીનું ગંઠાવું જે દૂર થતું નથી, ગાંઠો જે પલ્મોનરી ધમનીને અવરોધે છે, સામેલ હોય છે.

જૂથ 5:

એવી સ્થિતિઓ જે જટિલ અથવા અસ્પષ્ટ રીતે PHનું કારણ બને છે: પોલિસિથેમિયા વેરા અને આવશ્યક થ્રોમ્બોસિથેમિયા સહિત રક્ત વિકૃતિઓ, સાર્કોઇડોસિસ જેવી વિકૃતિઓ, ગ્લાયકોજેન સંગ્રહ રોગ સહિત શરીરની ચોક્કસ શર્કરાને તોડવાની ક્ષમતાને અસર કરતી પરિસ્થિતિઓ કે કિડની રોગ જેવાં કારણો.

આઈઝનમેન્જર સિન્ડ્રોમ પણ એક કારણ છે, જે પલ્મોનરી હાયપરટેન્શન તરફ દોરી શકે છે.